ZAMİRLER (ADILLAR)
İsmin yerini tutan, ismin yerine kullanılabilen kelimelere denir. Özellikleri şunlardır:
1- Tek başına görev üstlenir. (Sen, biz, o...)
2- Sözü kısaltmaya yarar.
3- Çoğul biçimleri vardır. (Sizler...)
4- Hâl ekleri alır. (Beni, bende...)
5- İyelik ekleri alır. (Benim, senin...)
6- Tamlama eklerini alır. (Benim evim)
7- Zamirler cümlede “yüklem, özne, nesne, dolaylı tümleç” olabilir.
Zamirler anlam ve biçim yönünden şu çeşitlere ayrılır:
KELİME BİÇİMİNDEKİ ZAMİRLER
1.Kişi (Şahıs) Zamirleri : İnsan isimlerinin yerini tutan zamirlere denir. Kişi zamirlerinin sayısı altıdır. Ben, sen, o, biz, si z, onlar.
Bu zamirler hâl eklerini, iyelik eklerini, çoğul eklerini alır. Beni, bende, sizler, benim... Ayrıca dönüşlülük zamiri olarak da adlandırılan ve kişi zamirlerinin yerini tutabilen “kendi” kelimesi kişi zamiri olarak kabul edilir. Bazen “kendi” kelimesi yerini tuttuğu kişi zamiriyle birlikte kullanılarak anlamı pekiştirir.
Bu yazıyı kendim yazdım / Bu yazıyı ben yazdım / Bu yazıyı ben, kendim yazdım.
“Kendi” kelimesi belirtili isim tamlamasında tamlanan olarak kullanılabilir.Böyle olduğunu çocuğun kendisi söyledi.
Kişi Zamirinin Diğer Özellikleri:
1.“Ben” zamiri, -e ekini aldığında kökünde değişme olur. Aynı kural “sen” zamiri için de geçerlidir. Ben-e Bana 2.“Ben” zamirinin tamlayan ve tamlanan eki –im’dir. Benim kalemim.
3.Bazen “saygı, incelik, kırılma, öfke” nedeniyle “sen” zamiri yerine “siz” zamiri kullanlır. Siz kim oluyorsunuz? Sizden bir ricam olacak.
4.Böbürlenmek amacıyla “ben” yerine “biz” zamiri kullanılır. Bize Konyalı Paşa derler.
5.“Biz” zamiri çoğul ekini alarak abartma ve övünme anlamı kazanır. Bu konuda bizleri hiç hesaba katmıyorsunuz.
6.“Siz” zamiri, saygı nedeniyle çoğul ekini alabilir.Sizleri unutur muyuz hiç!
2.İşaret Zamirleri :Varlıkları göstererek onların isimlerinin yerlerini tutan zamirlere denir. Türkçe’de en çok kullanılan işaret zamirleri şunlardır: Bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, bura, şura, ora, burası, şurası, orası, burada, şurada, orada, buradan, şuradan, oradan, burayı, şurayı, orayı, buralar, şuralar, oralar, öteki, beriki, karşıki... * İşaret zamirleri isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan olabilir. Bunun adı / Kitabın şurası * “Böyle, şöyle, öyle” kelimeleri kullanılışına göre bazen isim, bazen sıfat, bazen zamir, bazen zarf görevi üstlenir. O, her zaman böyledir. Böylesini hiç görmedim. Böyle adamlar her zaman başarır. Bu
isim İşaret Z. Sıfat
böyle olmaz. (Zarf)
N O T : “O” ve “Onlar” kelimeleri hem kişi zamiri, hem de işaret zamiridir. Bu kelimeler, insan isimlerinin yerini tutarsa kişi zamiri; insan dışındaki varlıkların yerini tutarsa işaret zamiridir. Ona telefon edeceğim. (Kişi zamiri) / Onu hemen çöpe atın (İşaret Zamiri)
Bu kelimelerin insanın veya insan dışı varlıkların yerini tuttuğu bazen anlaşılmaz. Bu durumda cümlenin söylendiği ortama dikkat edilir. Onu bana getir. Bu cümlede “Onu” hem insanın yerini tutabilir hem de insan dışı varlıkların yerini tutabilir. Ayrıca “bu, şu” kelimeleri insan yerini tutsa bile kişi zamiri olmaz. Yazıyı bu yazdı. (İşaret Zamir)
3.Soru Zamirleri:İsmin yerini tutan soru kelimelerine soru zamiri denir. En çok kullanılan soru zamirleri şunlardır: Kim, kimler, ne, neler, nere, neresi, nereyi, nereye, nerede, nereden, kaçı, kaçımız, kaçınız, hangisi, hangimiz, hangileri, kaçıncı, kaçta, kaçtan...
“Kim” kelimesi her zaman soru zamiridir. Diğer soru kelimelerinin çoğu cümlede kullanılışlarına göre zamir, sıfat veya zarf olabilir. Pazardan ne aldın ? Baban ne gün gelecek? Ne bakıyorsun tuhaf tuhaf? Zamir Sıfat Zarf
“Kaça” kelimesi ismin yerini tutarsa soru zamiridir. Aynı kelime “kaç lira ödeyerek” anlamına gelirse soru zarfı olur. Saat kaça geldi? (Zamir), Bu elbiseyi kaça aldın? (Zarf)
Fiilden önce gelen kelimeler genellikle zarf olduğu için , fiilden önce gelen her kelimeyi zarf olarak algılayabiliriz. Bir kelimenin zarf olabilmesi için fiilden önce gelmesi değil, fiili nitelemesi gerekir. Buna göre şu cümlelerde fiilden önce gelen kelimeler, fiili nitelemediği için soru zarfı değil, soru zamiridir. Bu arabayı nereden aldın? Bu yazıyı hanginiz yazdı?
Soru zamirleri, isim tamlamalarında tamlanan olabilir. Öğrencilerin kaçı geldi?
Tamlayan Tamlanan
4.Belgisiz Zamirler (Belgisizlik ) :Hangi varlıkların yerini tuttuğu tam olarak belli olmayan zamirlere denir. En çok kullanılan belgisiz zamirleri şunlardır: Bazısı, bazıları,kimisi, kimileri, biri, birisi, birileri, başkası, başkaları, birçoğu, birkaçı, birtakımı, birçokları, çoğu, hepsi, herkes, birazı, her biri, herhangi biri, öteberi, şunu bunu, şundan bundan, şey, şeyler, hiçbiri, kimse....
Örneklerden de anlaşılacağı gibi belgisiz zamirlerde bazı istisnalar dışında –ı, -i, -u, -ü ekleri yer alır. Belgisiz zamirlerin sonundaki bu ekler kaldırılarak, bu kelimeler bir ismi niteleyecek şekilde kullanılırsa, belgisiz sıfat oluşur. Öğrencilerin birkaçı Birkaç öğrenci. Zamir Sıfat
Kelimenin başına –m- sesi getirilerek yapılan ikilemelerde, ikinci kelime belgisiz zamirdir. Kitapçıdan defter mefter aldı. (Belgisiz zamir) * “Falan, filan, falanca” kelimeleri de belgisiz zamir olarak kullanılır. Aynı kelimeler, ismi nitelediğinde belgisiz sıfat olur. Toplantıya falanca geldi. Toplantıya falan geldi, filan gelmedi.(Bel.z.)
Toplantıya falan adam geldi. (Belgisiz sıfat)
EK BİÇİMİNDEKİ ZAMİRLER
1.İyelik Zamirleri:İsimlerin sonuna gelerek, o isimlerin kime ve neye ait olduğunu bildiren iyelik ekleri, aynı zamanda iyelik zamiri olarak da adlandırılır. Defterim, defterin, defterleri...(İyelik zamiri)
2.İlgi Zamiri
İsmin yerini tutan –ki ekine ilgi zamiri denir. İlgi zamiri olan –ki daima kendisinden önce gelerek kelimeye bitişik yazılır. Benim defterim Benimki Ahmet’in defteri Ahmet’inki İlgi zamiri her zaman insanlar için kullanılmaz. Cansız varlıklar için de kullanılır.Kamyonun lastiği
Kamyonunki
Sıfat yapmaya yarayan –ki eki de kendisinden önce gelen kelimeye bitişik yazılır. Bu nedenle ilgi zamiri ile karıştırılabilir. Aradaki fark şudur: Cebimdeki para düştü Cebimdeki düştü.
Sıfat İlgi Zamiri
YAPILARINA GÖRE ZAMİRLER
1. Basit Zamirler : Kök halinde olan veya çekim eki almış zamirlere denir. Ben, seni, bu, şu, sizler...
2. Birleşik Zamirler : Birden fazla kelimenin birleşmesiyle oluşan zamirlerdir. Birazı, birkaçı, hiçbiri.
3. Öbekleşmiş Zamirler: En az iki kelimeden oluşan ve ayrı yazılan zamirlerdir. Şu bu, her biri...
4. Ek Halindeki Zamirler: İyelik zamiri ve ilgi zamiridir. Defterim, benimki...
NOT : Görüldüğü gibi Türkçe’de türemiş zamir yoktur. –ki eki yapım eki olduğundan bazı dilciler ilgi zamirini türemiş zamir olarak verir. Halbuki ilgi zamirinde, zamir olan kelime değil, sadece –ke ekidir.
Zamirlerin Öğe Oluşu
1. Zamirler, özne olabilir. Bu kitabı ben hazırladım.
2. Zamirler, sözde özne olabilir. Ben aldatıldım.
3. Zamirler, belirtili nesne olabilir. Müdür seni çağırıyor.
4. Zamirler, dolaylı tümleç olabilir. Ona biraz para ver.
5. Zamirler, yüklem olabilir.Benim için en önemli kişi sensin.
SIFATLAR
Varlıkları niteleyen, onların durumlarını açıklayan, onları değişik yollarla belirten kelimelere denir. Sıfat, isim soylu bir kelimedir. Bir isim başka bir ismi nitelerse sıfat görevini üstlenmiş olur. Sıfatlar tek başına sıfat olmaz. Mutlaka bir ismi nitelemesi gerekmektedir. “Büyük, kırmızı, beş...” kelimeleri birer isimdir. Bu kelimeler bir ismi nitelerse, sıfat olur. Yeşil araba, büyük çocuk, güzel ev...
Sıfatların Özellikleri :
1. Sıfatlar isim soylu kelimelerdir.
2. Mutlaka bir ismi nitelerler.
3. Sıfatlar, her zaman tamlayan görevinde kullanılırlar.
4. Çoğul eklerini, hâl eklerini, iyelik eklerini, tamlama eklerini almazlar.
5. Sıfatlar, ismi nitelerken genellikle “ne durumda, nasıl, hangi, ne renk, kaç, ne kadar” sorularına cevap verir.
· Sıfat olan bir kelime tek başına kullanıldığında veya isim çekim eklerini aldığında isim olur. Böyle kelimelere “İsimleşmiş Sıfat” denir. Örnek: Küçük tencereyi düşürdü. (Sıfat) / Küçük, tencereyi düşürdü. (İsimleşmiş Sıfat)
SIFAT ÇEŞİTLERİ
A. Niteleme Sıfatları
B. Belirtme Sıfatları
NİTELEME SIFATLARI : Varlıkların durumlarını, biçimlerini, renklerini; nasıl olduklarını bildiren sıfatlardır. Bu sıfatlar “nasıl” sorusuna cevap verirler. Bu sıfatlar soyuttur, niteleyicidir. Genellikle zıt anlamı olan kelimelerdir. Ayrıca bu sıfatlar zihnimizde kişiden kişiye değişen kavramlar oluşturur. Mavi kalem, akıllı evlat,, kötü söz...
BEL.İRTME SIFATLARI : Beş çeşittir:
1. İşaret Sıfatları
2. Belgisiz Sıfatlar
3. Sayı Sıfatları
a. Asıl sayı sıfatları
b. Sıra sayı sıfatları
c. Kesir sayı sıfatları
d. Üleştirme sayı sıfatları
4. Soru Sıfatları
5. Ünvan Sıfatları
1. İŞARET SIFATLARI : Varlıkları işaret yoluyla belirten sıfatlardır. O çocuk, bu ev, karşıdaki okul, böyle insan, şöyle evlat....İşaret zamirleri ile işaret sıfatları birbirine karıştırılmamalıdır. Bu okulun tek memurudur. (Sıfat) / Bu, okulun tek memurudur. (Zamir) ----- Böyle çocuk görmedim. (Sıfat) / Böylesini görmedim. (Zamir)
2. BELGİSİZ SIFATLAR: Varlıkları yarı belli bir biçimde belirten sıfatlardır. En çok kullanılanların şunlardır: Birçok kalem, bazı adamlar, birkaç öğrenci,, nice yıllar, bir gün, biraz para, pek çok araba, az yemek, her gün, falan şahıs, hiçbir insan, başka adam, herhangi bir yazar...
* “Bir” kelimesi kesinlik anlamı taşırsa sayı sıfatı olur. Kesinlik bildirmezse belgisiz sıfat görevini üstlenir. Bir çocuk / Bir gün gelirim elbet.
· “Birkaç, fazla, her, her bir, herhangi bir, hiçbir...” kelimeleri belgisiz sıfat olduğunda tamlanan tekil olur. Birkaç insan (Doğru) / Birkaç insanlar (Yanlış)
· “ Bazı, nice, bütün, tüm, başka...” kelimeleri belgisiz sıfat olduğunda tamlanan çoğul olur. Bazı insanlar (Doğru) / Bazı insan (Yanlış)
· “Birtakım” kelimesi “bazı” anlamına gelirse bitişik; bu anlama gelmezse ayrı yazılır. Birtakım insanlar, bunu hâlâ anlayamadı. / Okulumuz bu sene de bir takım elbise verdi.
· “Az, çok” kelimeleri isim, sıfat, zarf olarak kullanılabilir. Aza kanaat etmeyen, çoğu bulamaz. (İsim) / Çok çalıştım (Zarf) / Az para verdiler (Sıfat)
· “Çok” kelimesi –u ekini alarak belgisiz zamir olur. Öğrencilerin çoğu kaçtı.
SAYI SIFATLARI : Varlıkları sayı yoluyla belirten sıfatlara denir. Dörde ayrılır:
1)Asıl Sayı Sıfatları : Tam sayılarla yapılan sıfatlardır. Üç kişi, beş lira, yüz kalem...
* Her sayı kelimesi sıfat olmaz. Sıfat olabilmesi için ismi nitelemesi gerekir. Örnek : Altıyı üçe böl. (Her ikisi de isim) / Altı ekmeği üçe böl. (Birincisi sıfat, ikincisi isim)
* “Tek” ve “çift” kelimeleri de asıl sayı sıfatıdır. Örnek: Tek kişi, çift oda...
* Sayılar bazen başka kelimelerle birlikte sıfat olabilir: Beş kilo ceviz.
Sıfat
* Asıl sayı sıfatlarının nitelediği isimler çoğul eki alırsa topluluk anlamı kazanır: Üç Aylar, Yedi Cüceler....
2)Sıra Sayı Sıfatları: Varlıkların sırasını ve derecesini bildiren sıfatlardır. Asıl sayı sıfatlarının sonuna –(ı)ncı, -nci, -ncu, -ncü ekleri getirilerek yapılır. Yedinci hafta, birinci yıl...
“Sonuncu, ortanca, ilk, son” kelimeleri de sıra sayı sıfatı olarak kabul edilir: Sonuncu adam, ortanca çocuk, ilk sıra....
Sıra ve derece bildiren kelimeler bazen isim olur. Yarış birincisine bin altın verildi.
İsim
3)Üleştirme Sayı Sıfatları : Varlıkların ne şekilde paylaşıldığını bildiren sıfatlardır. Tam sayıların sonuna –ar, -er ekleri getirilerek yapılır: Onar lira, beşer yıl...
“Teker, çifter, yarımşar” kelimeleri de üleştirme sayı sıfatı olabilir: Çifter sıra, yarımşar pide...
-ar, -er eklerini alan kelimeler zarf olarak kullanılabilir: İçeriye teker teker girin.
Zarf
4)Kesir Sayı Sıfatları: Bir bütünün eşit parçalarından belli bir bölümünü göstermeye yarayan sıfatlara denir.: ¼ ekmek, %25 pay, yarım elma, çeyrek altın...
Kesir bildiren kelimeler tamlanan durumunda kalırsa isim görevini üstlenir: Kazancımın üçte ikisini buna harcadım.
İsim
NOT : Bu sayı sıfatlarının dışında bir de “topluluk sayı sıfatı” dediğimiz bir sıfat daha vardır: Dördüz çocuk, ikiz bebek...
SORU SIFATLARI : İsimleri niteleyen soru kelimelerine soru sıfatı denir: Kaç adam? Kaçıncı sene? Nasıl bir kitap? Hangi okul? Ne gün? Neredeki İnsan?...
ÜNVAN SIFATLARI : Kişilerin mesleklerini, cinsiyetlerini, makamlarını, lakaplarını belirten sıfatlara denir. Bu sıfatlar sadece insan isimlerini niteler. Bazen isimden önce, bazen sonra gelir: İsmet Bey, Teğmen Kasım, Ali Amca, Hasan Paşa, Ahmet Reis, Doktor Malik, Ayşe Hanım, Çolak Nebi, Öğretmen Harun...
Ünvan bildiren kelimeler bazen isim göreviyle kullanılır: Kardeşim okuyup avukat olacak.(İsim) / Avukat Burhan, benim kardeşimdir. (Sıfat)
NOT :
1)Bir sıfat, birden fazla ismi niteleyebilir: Tatlı elmalar, şeftaliler, kirazlar...
Bu durumda anlatım bozukluluğu olmamalıdır: Tatlı elmalar, şeftaliler, kirazlar, limonlar (Yanlış)
2) Birden fazla sıfat bir ismi niteleyebilir: Tatlı, güzel, kırmızı elma...
YAPILARINA GÖRE SIFATLAR
1. Basit Sıfatlar : Hiç ek almayana sıfatlardır: İyi söz, kötü adam, güzel insan...
2. Türemiş Sıfatlar :Yapım eki almış sıfatlardır: Açık hava, akılsız insan...
3. Birleşik Sıfatlar:En az iki kelimeden oluşan ve bitişik yazılan sıfatlardır: Boşboğaz adam, Aksaraylı Abidin...
4. Öbekleşmiş Sıfatlar:En az iki kelimeden oluşan ve ayrı yazılan sıfatlardır: Ak sakallı dede
